مقاله اول -فصل یازدهم- در بیان دواى هرزه گردى خیال‏‏-شرح کتاب آداب الصلاة امام خمینی(ره)

مقاله اول-فصل یازدهم در بیان دواى هرزه گردى خیال‏

در بیان دواء نافع براى علاج هرزه گردى و فرّار بودن قوه خیال که از آن تحصیل حضور قلب نیز شود.

بدان که هر یک از قواى ظاهری و باطنی نفس قابل تربیت و تعلیم است با ریاضت های مخصوص. مثلًا، چشم انسان قادر نیست که به یک نقطه معیّن یا در نور شدید، مثل نور خورشید، مدّتى طولانى نگاه کند بدون بهم خوردن پلکهاى آن؛ ولى اگر انسان چشم را تربیت کند، چنانچه بعضى از اصحاب ریاضات باطله براى مقاصدى عمل مى‏کنند، ممکن است چند ساعت متمادى در قرص آفتاب نظر را بدوزد بدون آن که چشم بهم خورد یا خستگى پیدا کند و همین طور به نقطه معیّنى نظر را بدوزد چندین ساعت بدون حرکت؛ و همین طور سایر قوا حتّى حبس نَفَس که- على المحکىّ- در اصحاب ریاضات باطله کسانى هستند که حبس نَفَس خود کنند مدّتهاى طولانی که خارج از عرف معمول است.

و از قوایى که قابل تربیت است قوّه خیال و قوّه واهمه است که قبل از تربیتْ، این قوا‏ چون پرنده ای سخت فرّار و بی ‏اندازه متحرّک از شاخه‏اى به شاخه‏اى و از چیزى به چیزى هستند، به طورى که انسان اگر یک دقیقه حساب آنها را نگه دارد می‏بیند که چندین انتقال متسلسل با تناسبات بسیار ضعیف ناهنجار پیدا نموده؛ حتّى بسیارى گمان می‏کنند که حفظ طایر خیال و رام نمودن آن از حیّز امکان خارج و  محال ممکن است؛ ولى این طور نیست و با ریاضت و تربیت و صرف وقت آن را می‏توان رام نمود و پرنده ی خیال را می‏توان به دست آورد، به طورى که در تحت اختیار و اراده حرکت کند که هر وقت بخواهد آن را در مقصدى یا مطلبى حبس کند که چند ساعت در همان مقصد حبس شود.

و طریق عمده رام نمودن آن عمل نمودن به خلاف است.آیت الله بهجت میفرمایند:شما نمیتوانید کاری کنید که خیال نیاید،بلکه باید دنباله رو خیالات نباشید. و آن چنان است که انسان در وقت نماز خود را مهیّا کند که حفظ خیال در نماز کند و آن را حبس در عمل نماید و به مجرّد این که بخواهد از چنگ انسان فرار کند آن را برگرداند؛ و در هر یک از حرکات و سکنات و اذکار و اعمال نماز متوجه حال آن باشد و از حال آن تفتیش نماید و نگذارد سرخود باشد.

کنترل خیال مثل کنترل چشم و یا دست نیست بلکه باید بدانیم که نیاز به زمان و تلاش دارد.قبل از نماز خود را مهیا کن یعنی به خود بگوید که میخواهم خیالات خود را کنترل کنم و آنرا حبس در اعمال کند یعنی فقط توجه آن به اعمالی باید که در نماز انجام میدهد البته توجه قلبی.

 و این در اوّل امر کارى صعب و مشکل به نظر مى‏ آید، ولى پس از مدّتى عمل و دقّت ،حتماً رام می‏شود .

شما توقع نداشته باشید که در اول امر بتوانید در تمام نماز حفظ طایر خیال کنید، البته این امرى است نشدنى و محال و شاید آنها که مدّعى استحاله شدند این توقّع را داشتند؛ ولى این امر باید با کمال تدریج و تأنّى و صبر و توانى انجام بگیرد.

ممکن است در ابتداى امر در یک دهم نماز یا کمتر آن حبس خیال شده حضور قلب حاصل شود؛ و کم کم انسان اگر در فکر باشد و خود را محتاج به آن ببیند، نتیجه بیشتر حاصل کند و اندک اندک غلبه بر شیطانِ وهم و طایر خیال پیدا کند که در بیشتر نماز زمام اختیار آنها را در دست گیرد. و هیچ گاه نباید انسان مأیوس شود، که یأس سرچشمه همه سستیها و ناتوانی‏ها است و برعکس، امید انسان را به کمال سعادت خویش میرساند.

ولى عمده در این باب حسّ احتیاج است که آن در ما کمتر است؛ قلب ما باور نکرده که سرمایه سعادت عالم آخرت و وسیله زندگانى روزگارهاى غیر متناهى نماز است. ما نماز را سربار زندگانى خود میشماریم و تحمیل و تکلیف می‏دانیم. حبّ به شى‏ء از ادراک نتایج آن پیدا می‏شود؛ ما که حبّ به دنیا داریم براى آنست که نتیجه آن را دریافتیم و قلب به آن ایمان دارد و لهذا در کسب آن محتاج به دعوت خواهى و وعظ و اتّعاظ نمی‏باشیم.

کلا انسانها هرچیزی که نتایجش را بدانند و درک کنند دنبال آن میروند.چون میدانیم با پول میشود همه چیز خرید و لذت برد،دنبال پول میرویم.اگر بدانیم و قلب ما درک کند که نتایج حضور قلب،سعادت اخروی را به دنبال دارد و اگر حضور قلب را نداشته باشیم،در واقع هیچ چیزی نداریم.آن موقع است که دنبالش میرویم.عمده ،حس احتیاج به حضور قلب است و حضور قلب حاصل نشود مگر به کنترل قوه خیال و از بین بردن حب دنیا.

آنهایى که گمان کردند نبىّ ختمى و رسول هاشمى صلّى اللَّه علیه و آله دعوتش داراى دو جنبه است: دنیائى و آخرتى، و این را مایه سرافرازى صاحب شریعت و کمال نبوّت فرض کرده‏اند، از دیانت بی ‏خبر و از دعوت و مقصد نبوّت عارى و برى هستند.

دعوت به دنیا از مقصد انبیاء عظام بکلّى خارج، و حسّ شهوت و غضب و شیطان باطن و ظاهر براى دعوت به دنیا کفایت می‏کنند، محتاج به بعث رسل نیست- اداره شهوت و غضب قرآن و نبىّ لازم ندارد. بلکه انبیاء مردم را از دنیا بازدارند و کنترل اطلاق شهوت و غضب کنند و تحدید موارد منافع نمایند، غافل گمان کند دعوت به دنیا کنند.

آنها می‏فرمایند مال را از هر راه تحصیل نکن و شهوت را با هر طریق فرو ننشان- نکاح باید باشد، تجارت و صناعت و زراعت باید باشد- با آن که در کانون شهوت و غضب اطلاق است. پس، آنها جلوگیر اطلاق هستند نه دعوت کننده به دنیا. روح دعوت به تجارتْ ،تقیید و بازدارى از به دست آوردن باطل است؛ و روح دعوت به نکاح، محدود کردن طبیعت و جلوگیرى از فجور و اطلاق قوّه شهوت است. بلى، آنها مخالف مطلق نیستند چه که آن مخالف نظام اتمّ است.

به طور کلی شهوت،مطلق طلب است.هرچه بهش بدهید باز میخواهد.بعضی فکر میکنند چون پیامبران گفته اند که شهوت و غضب را کنترل کنید،آنها را تایید کرده اند غافل از اینکه دنیا نیازی به دعوت ندارد بلکه نفس اماره و شیطان و امیال حیوانی درون انسان،خود دعوت به دنیا میکند.دنیا به عنوان سجده گاه اولیاء خوب است.

بالجمله، ما چون حسّ احتیاج به دنیا نمودیم و آن را سرمایه حیات و سرچشمه لذات دریافتیم، در توجّه به آن حاضر و در تحصیل آن می‏کوشیم. اگر ایمان به حیات آخرت پیدا کنیم و حسّ احتیاج به زندگانى آنجا نماییم و عبادات و خصوصاً نماز را سرمایه عیش و رفاه آن عالم و سرچشمه سعادت آن نشئه بدانیم، البته در تحصیل آن کوشش می‏نماییم، و در این سعى و کوشش زحمت و رنج و تکلّف در خود نمی ‏یابیم، بلکه با کمال اشتیاق و شوق دنبال تحصیل آن می‏رویم و شرایط حصول و قبول آن را با جان و دل تحصیل می‏کنیم.

از دلایلی که باعث میشود خیالات مارا با خود ببرد،داشتن رذائل اخلاقی مثل کینه و حسد و غضب است.اگر کینه داشته باشیم،در نماز شیطان به یاد ما می آورد که این شخص اینطوری است  و کاری میکند که ما عیب های آن فرد را بخاطر بیاوریم،چون کینه داریم وقتی شیطان این خیالات را به یاد ما آمورد،لذت میبریم که بدی های شخص را به یاد بیاوریم.راه حل درمان کینه و حسد،دعا و طلب مغفرت  و استغفار برای شخص است.

کمال وجودی شیطان وهم و عالم وهمیات است.برای همین میتواند با قوه واهمه انسان اتحاد پیدا کند و خیالات مارا کنترل کند.شیطان از درون تصرف میکند.در واقع از درون وسوسه میکند و تنها راه ورود آن با درون،خیالات است.پس باید خیالات را کنترل کنیم.

اکنون این سردى و سستى که در ما است از سردى فروغ ایمان و سستى بنیاد آن است، و الّا اگر این همه اخبار انبیاء و اولیاء علیهم السلام و برهان حکما و بزرگان علیهم الرضوان در ما ایجاد احتمال کرده بود، باید بهتر از این قیام به امر و کوشش در تحصیل کنیم.

ولى جاى هزار گونه افسوس است که شیطان سلطنت بر باطن ما پیدا کرده و مجامع قلب و مسامع باطن ما را تصرّف نموده ،نمی‏گذارد سخن حق و فرستاده‏ هاى او و گفته‏ هاى علما و مواعظ کتابهاى الهى به گوش ما برسد.

اکنون گوش ما گوش حیوانى دنیوى است و موعظه‏ هاى حقّ از حدّ ظاهر و از گوش حیوانى ما به باطن نمی‏رسد- و ذلِکَ لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ اوْ الْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهید.(برای کسی که دلی آگاه داشته باشد یا با توجه کامل گوش به کلام حق بسپرد-ق/37)

از وظایف بزرگ سالک الى اللَّه و مجاهد فى سبیل اللَّه آن است که در خلال مجاهده و سلوک از اعتماد به نفس بکلّى دست کشد و قلبا متوجّه به مسبّب الاسباب و فطرتاً متعلّق به مبدأ المبادى گردد(یعنی در همه حال همه چیز را از خدا بداند).

علامه طباطبایی میفرماید که فرق اسلام و افکار غربی ها در همین است که در اسلام چیزی به عنوان اعتماد به نفس نداریم ولی در روانشناسی غرب،اعتماد به نفس و اعتماد به خود خیلی مورد توجه قرار گرفته است.اعتماد به نفس یا خود،یک غرور کاذب است.هر وقت شما به مقامی رسیدید که نعمتی که دارید را از خودتان ندانستید و آن را از خدا بدانید،آن نعمت برای شما میماند.در واقع ما چیزی از خودمان نداریم که بخواهیم به آن اعتماد کنیم.هرچه داریم از کرم و لطف حق است.

خداوند ملائکه ای را قرار داده است که تا خیالات مارا با خود بُرد،به ما تذکر میدهد و ما میفهمیم که مدتی از نماز را در غفلت بودیم.همین که ما متوجه میشویم،در واقع خودش تذکر ملائکه است.گاهی عوامل بیرونی برای تذکر است.گاهی یک مگس برای این است که به ما تذکر دهد.برای مومن همه چیز لشکر خداست.گاهی یک نامحرم میبینیم و میگوییم استغفرالله،همین دیدن باعث میشود که یاد خدا بکنیم و ذکر او را برزبان جاری کنیم ولی اگر متوجه الطاف حق نباشیم،گرفتار شیطان خواهیم شد.

در مناجات شعبانیه،حضرت علی (ع) میفرماید که اگر ما گناه نمیکنیم بخاطر حبَی است که خداوند در دل ما قرار داده است.حبَ نسب به خودش در درون قلب ما از لذت گناه بیشتر است و بخاطر همین است که گناه نمیکنیم. باید از آن وجود مقدس عصمت طلب کند و به دست‏گیرىِ آن ذات اقدس اعتماد کند و در خلوات تضرّع به حضرتش ببرد و اصلاح حالش را با کمال جدّیّت در طلب بخواهد که جز ذات مقدّس او پناهى نیست. و الحمد للَّه.

یاعلی مدد